Café bên chợ Đà Lạt, đầu xuân trời vẫn còn se lạnh nhưng cũng hay hay vì nó khác với cái lạnh của Sài Gòn cuối năm. Không ồn ã, không liên tục và sống động như Sài Gòn vẫn không ngủ về đêm, Đà Lạt đẹp vì âm thầm, nhẹ nhàng, như một cô gái e ấp dưới màn sương phủ mờ. Cầm trên tay bản “Trở lại tìm nhau” của nhà văn Guillaume Musso mà cưới cười vì ảnh bìa là một cặp tình nhân, nói đùa với thằng bạn là : nó sắp tòm tem, ứ hự với nhau.
Bị hỏi ngược lại : “tòm tem, ứ hự” là cái chi ? Vẫn cứ cười cười lại bảo : thôi để tao viết cho biết “tòm tem, ứ hự” là gì xong rồi cười nhá !
“Tòm tem” : tiếng ấy chỉ có ở mỗi Việt Nam, không biết nó đã xuất hiện tự bao giờ, nhưng có một điều chắc chắn luôn là không thể nào dịch được sang ngôn ngữ khác, mà mang được đầy đủ ý nghĩ của nó và vẫn cười cười thâm thuý như cách phát âm : “tòm tem”. Ấy thế “tòm tem” là gì ? Xin thưa : đó là chuyện xưa như quả đất mà lại không bao giờ cũ vì không còn “tòm tem” thì con người không còn tồn tại; nói theo các nhà khoa học ấy là : việc truyền sinh, đơn giản thế thôi.
Mà nói trắng ra thế kia thì khô khan quá, nên các cụ nhà ta văn vẻ và thanh lịch nói tránh đi bằng hai tiếng : “tòm tem”. Vì thế mà các nhà ngôn ngữ học, đạo đức học cũng chẳng bắt bẻ được gì khi hai tiếng này đã đi vào ca dao, đi vào đời sống dân gian :
“Đang khi lửa tắt, cơm sôi
Lợn kêu, con khóc, chồng đòi tòm tem!!!
Bây giờ lửa đã nhúm lên
Lợn no, con nín, tòm tem thì tòm.” (Ca dao)
Bạn đọc thử xem, 4 câu ca đơn giản thật nhưng rốt lại tóm được 2 nhu cầu cơ bản của con người và thứ tự không hề đảo ngược, có trước có sau. Quả thực cái ăn phải được ưu tiên, có “no cơm ấm cật” rồi mới có thể “rậm rật khắp nơi”.
Nói đến đây mới thấy ông cha ta thật khéo léo khi nói xa xôi, bóng gió một chuyện rất thường tình : chuyện trai gái. Nói mà cứ như cả đời các cụ chưa hề biết chuyện ấy là chuyện gì. Từng lời, từng câu chữ đưa cái chuyện “tòm tem” lên cao, lên tận hàng nghệ thuật, thanh thoát mà không thô tục :
“Tay nguyệt lão khờ sao có một
Bỗng tơ tình vướng gót cung phi
Cái đêm hôm ấy đêm gì
Bóng dương lồng bóng đồ my trập trùng”
(Cung oán ngâm khúc)
Nhưng cũng cảnh “tòm tem” đó là một phận người, một cảnh khổ, một tâm trạng cho nàng Kiều lên hàng quốc bảo :
Đêm xuân một giấc mơ màng
Đuốc hoa để đó, mặc nàng nằm trơ ...
(Cảnh Mã Giám Sinh và Kiều - Truyện Kiều)
Đó là những văn sĩ nho nhã, câu thơ chau chuốt nhưng chuyện “tòm tem” đâu chỉ ở văn nhân, cả giới bình dân cũng thế. Bóng bẩy và hóm hình khi hỏi Chị Hằng :
Trăng rằng Trăng chẳng nguyệt hoa.
Sao Trăng chứa Cuội trong nhà hỡi trăng?
Rồi cả cây cỏ quanh nhà cũng ra chuyện cười, rất tục mà lại rất thanh :
Chuối khoe rằng chuối còn trinh
Chuối ở một mình sao chuối có con?
Chắc hẳn rằng những câu hóm hỉnh thế này từ những lúc trà dư tửu hậu của ông cha mà ra. Vì là truyền miệng nên hẳn là sự thật cả đâu. Sẽ càng thấy hay hơn khi đọc hai câu này, tuy không liên quan gì đến “tòm tem” nhưng thế mới thấy hết được nét hóm hỉnh của dân gian :
“Đại huynh hữu ý khuy toàn bích
Hiền hữu vô tình trắc bán luân”
Câu trên được cho là của Nguyễn Khuyến : Đại huynh hữu ý khuy toàn bích (đại huynh có ý xem được toàn cảnh) nói Dương Khuê trong lần hai người cùng đi dạo. Dương Khuê thấy bên bờ ruộng có cô gái đang lom khom đứng dậy…vén quần lên… bèn trỏ cho Nguyễn Khuyến thấy và nhận lấy câu đáp ấy. Dương Khuê không kém bèn đáp lại : Hiền hữu vô tình trắc bán luân (Bạn hiền vô ý cũng thấy nửa vành). Hai câu nói về cảnh … nhòm trộm, nhưng lại là một cặp đối chỉnh lẫn ý và chỉnh từng chữ, đối nhau chan chát.
Và “ứ hự” cũng là truyền khẩu dân gian mà ra. Nói như thế bởi ai dám chắc việc “ông ngát ngưởng” Nguyễn công Trứ với công Hiệu Thư đã thành giai thoại là có thực. Truyện kể như sau : Nguyễn Công Trứ thời trai trẻ vốn thích nghe ca trù và say mê cô ả đào tên là Hiệu Thư nhưng không sao gần gũi được. Nhờ biết đánh đàn đáy giỏi, Nguyễn công Trứ bèn nghĩ ra kế xin cô Hiệu Thư cho đi theo làm kép gảy đàn mỗi khi cô đi hát. Một hôm có đám ở huyện bên mời ả đào Hiệu Thư sang hát. Nguyễn Công Trứ cố ý để quên dây đàn dự phòng ở nhà. Đi đươc quãng xa khi đến chỗ có cây đa ở giữa cánh đồng vắng vẻ, cô đào Hiệu Thư, "kép" Trứ và tiểu đồng tạm nghỉ mát. Bỗng "kép" Trứ thở dài và làm bộ bối rối, cô Hiệu Thư gặng hỏi, Nguyễn Công Trứ bèn ấp úng nói: “sáng nay đi vội quá, quên không mang thêm dây đàn phòng hờ”! Cô Hiệu Thư nhăn mặt khẽ kêu: “mần răng chừ”, sau vài câu phàn nàn, cô bèn sai tiểu đồng chạy về lấy. Khi tiểu đồng vừa khuất bóng thì có ai biết được việc chi đã xảy ra giữa hai người vì cụ không kể và cô Hiệu Thư cũng chẳng nói. Thời gian trôi qua, hai người chia tay nhau, mãi mười lăm năm sau, NCT thi đỗ, trở thành quan tổng đốc Hải Dương, mở tiệc ăn mừng sinh nhật. Vẫn cái thói mê hát cô đầu, quan Trứ sai gia nhân đi gọi các cô đầu về hát, không ngờ trong nhóm có ả đào Hiệu Thư. Đến phiên lên hát, cô đã hát nhắc khéo quan tổng đốc cái chuyện mười lăm năm ngày trước ấy như sau:
”Giang sơn một gánh giữa đồng
Thuyền quyên ứ hự, anh hùng nhớ không”
Sau khi biết cô Hiệu Thư vẫn còn phòng không, gối chiếc, quan tổng đốc bèn cưới cô làm thứ thiếp.
“tòm tem, ứ hự” là thế, vài hàng lúc trà dư tửu hậu để cười, để thấy yêu thêm tiếng việt phyong phú tuyệt vời. Mong rằng không quá lời để không lỗi phép với các cụ ngày xưa :
“Tửu trung bất ngữ chân quân tử
Tài thượng phân minh thị trượng phu”
(xin hiểu cho “bất ngữ” là không nói bậy, chớ không phải ngậm miệng chẳng chịu nói)
